USTAWA z dnia 21 sierpnia 1997 r. O OCHRONIE ZWIERZĄT
Rozdział 1
Przepisy ogólne
Art. 1.
1. Zwierze, jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą. Człowiek jest mu winien poszanowanie, ochronę i opiekę.
2. W sprawach nie uregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy.
3. Organy administracji publicznej podejmują działania na rzecz ochrony zwierząt, współdziałając w tym zakresie z odpowiednimi instytucjami i organizacjami krajowymi i międzynarodowymi.
Art. 2.
Ustawa reguluje postepowanie ze zwierzetami:
1) domowymi,
2) gospodarskimi,
3) wykorzystywanymi do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych,
4) uzywanymi w procedurach doświadczalnych,
5) utrzymywanymi w ogrodach zoologicznych,
6) wolno zyjącymi (dzikimi),
7) obcymi faunie rodzimej.
Art. 3.
W celu realizacji przepisów ustawy Inspekcja Weterynaryjna oraz inne wlaściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego wspóldzialają z samorządem lekarsko-weterynaryjnym oraz z innymi instytucjami i organizacjami spolecznymi, których statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt.
Art. 4.
Ilekroc w ustawie jest mowa o:
1) doświadczeniu na zwierzeciu – rozumie sie przez to kazdą forme wykorzystania zwierzecia (kregowca) do badan naukowych, testów i celów dydaktycznych, lącznie z uśmiercaniem zwierzecia do tych celów,
2) humanitarnym traktowaniu zwierząt – rozumie sie przez to traktowanie uwzgledniające potrzeby zwierzecia i zapewniające mu opieke i ochrone,
3) konieczności bezzwlocznego uśmiercenia – rozumie sie przez to obiektywny stan rzeczy stwierdzony, w miare mozliwości, przez lekarza weterynarii, polegający na tym, ze zwierze moze dalej zyc jedynie cierpiąc i znosząc ból, a moralnym obowiązkiem czlowieka staje sie skrócenie cierpien zwierzecia,
4) menazerii objazdowej – rozumie sie przez to przedsiebiorce wykonującego dzialalnośc w zakresie organizowania obwoLnych wystaw zwierząt,
5) metodach alternatywnych w zakresie przeprowadzania doświadczen – rozumie sie przez to nowoczesne metody badawcze, nie wymagające przeprowadzania doświadczen na zywym zwierzeciu,
6) ogluszaniu zwierzecia – rozumie sie przez to metode profesjonalnego calkowitego wylączenia świadomości zwierzecia, trwającego az do jego śmierci,
7) okrutnych metodach w chowie lub hodowli zwierząt – rozumie sie przez to dzialania lub zaniechania czlowieka prowadzące w sposób oczywisty do zmian patologicznych w organizmie zwierzecia (somatycznych lub psychicznych), zwlaszcza w postaci skutków znoszenia dotkliwego bólu, przymuszania do określonego zachowania sie (uleglości) glodem, pragnieniem, dzialaniem prądu elektrycznego (z wyjątkiem uzywania pastuchów elektrycznych, treserów oraz urządzen elektrycznych sluzących do przepedu zwierząt) bądL innymi zabiegami tego rodzaju, w szczególności karmienie i pojenie zwierząt przemocą,
8) okrutnym traktowaniu – rozumie sie przez to wymienione w ustawie przypadki znecania sie nad zwierzetami oraz inne postepowanie wlaściciela bądL innej osoby, prowadzące do skutków porównywalnych ze skutkami znecania sie,
9) pielegnacji – rozumie sie przez to wszystkie aspekty relacji pomiedzy czlowiekiem a zwierzeciem, w szczególności uruchamiane przez czlowieka zasoby materialne i niematerialne, aby uzyskac i utrzymac u zwierzecia stan fizyczny i psychiczny, w którym najlepiej ono znosi warunki bytowania narzucone przez czlowieka,
10) przeciązaniu zwierząt – rozumie sie przez to zmuszanie do nadmiernego wysilku energetycznego, nie odpowiadającego mozliwościom kondycyjnym zwierzecia ze wzgledu na jego stan fizyczny i zdrowotny,
11) razącym zaniedbaniu – rozumie sie przez to drastyczne odstepstwo od określonych w ustawie norm postepowania ze zwierzeciem, a w szczególności w zakresie utrzymywania zwierzecia w stanie zaglodzenia, brudu, nie leczonej choroby, w niewlaściwym pomieszczeniu i nadmiernej ciasnocie,
12) szczególnym okrucienstwie zabijającego zwierze – rozumie sie przez to przedsiebranie przez sprawce dzialan charakteryzujących sie drastycznością form i metod zadawania śmierci, a zwlaszcza zadawanie śmierci w sposób wyszukany lub powolny, obliczony z premedytacja na zwiekszenie rozmiaru cierpien i czasu ich trwania,
13) ubojni – rozumie sie przez to kazdy zaklad pozostający pod panstwową kontrolą sanitarną i weterynaryjną, przeznaczony do wykonywania uboju zwierząt,
14) uwiezi – rozumie sie przez to wszelkie urządzenia mechaniczne krepujące swobode ruchów zwierzecia, w zakresie mozliwości przemieszczania sie ponad ustalony zakres, jak tez niektóre urządzenia do kierowania ruchami zwierzecia w sposób zamierzony przez czlowieka,
15) wlaściwych warunkach bytowania – rozumie sie przez to zapewnienie zwierzeciu mozliwości egzystencji, zgodnie z potrzebami danego gatunku, rasy, plci i wieku,
16) zwierzetach bezdomnych – rozumie sie przez to zwierzeta domowe lub gospodarskie, które uciekly, zabląkaly sie lub zostaly porzucone przez czlowieka, a nie ma mozliwości ustalenia ich wlaściciela lub innej osoby, pod której opieka trwale dotąd pozostawaly,
17) zwierzetach domowych – rozumie sie przez to zwierzeta tradycyjnie przebywające wraz z czlowiekiem w jego domu lub innym odpowiednim pomieszczeniu, utrzymywane przez czlowieka w charakterze jego towarzysza,
18) zwierzetach gospodarskich – rozumie sie przez to zwierzeta gospodarskie w rozumieniu przepisów o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich,
19) zwierzetach laboratoryjnych – rozumie sie przez to myszy, szczury, świnki morskie, chomiki syryjskie (zlote), króliki, psy, koty, przepiórki oraz zwierzeta naczelne z wyjątkiem czlowieka, utrzymywane wylącznie w celu wykorzystania w doświadczeniach naukowych i testach przez podmiot zarejestrowany na podstawie przepisów o zwalczaniu chorób zakaLnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeLnych i miesa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej,
20) zwierzetach wykorzystywanych do celów specjalnych – rozumie sie przez to zwierzeta, których profesjonalna tresura oraz uzywanie odbywa sie na podstawie odrebnych przepisów, regulujących szczególowe zasady dzialania jednostek Polskich Sil Zbrojnych, Policji, Strazy Granicznej i innych formacji podleglych Ministrowi Spraw Wewnetrznych i Administracji, sluzb kontroli celnej, ratownictwa oraz regulujących zasady szkolenia i wykorzystania psów – przewodników osób ociemnialych,
21) zwierzetach wolno zyjących (dzikich) – rozumie sie przez to zwierzeta nieudomowione zyjące w warunkach niezaleznych od czlowieka,
22) hodowli zwierząt laboratoryjnych – rozumie sie przez to utrzymywanie zwierząt przeznaczonych wylącznie do doświadczen lub testów,
23) jednostce prowadzącej doświadczenia lub testy – rozumie sie przez to jednostke organizacyjna uprawniona do dokonywania doświadczen lub testów, w której mogą byc przetrzymywane zwierzeta w przeznaczonych do tego celu pomieszczeniach.
Art. 5.
Kazde zwierze wymaga humanitarnego traktowania.
Art. 6.
1. Nieuzasadnione lub niehumanitarne zabijanie zwierząt oraz znecanie sie nad nimi jest zabronione.
2. Przez znecanie sie nad zwierzetami nalezy rozumiec zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpien, a w szczególności:
1) umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzecia, nie stanowiące dozwolonego prawem zabiegu lub doświadczenia na zwierzeciu,
2) doświadczenia na zwierzetach powodujące cierpienie, przeprowadzone z naruszeniem przepisów ustawy,
3) umyślne uzywanie do pracy lub w celach sportowych albo rozrywkowych zwierząt chorych, w tym rannych lub kulawych, albo zmuszanie ich do czynności mogących spowodowac ból,
4) bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po glowie, dolnej cześci brzucha, dolnych cześciach konczyn,
5) przeciązanie zwierząt pociągowych i jucznych ladunkami w oczywisty sposób nie odpowiadającymi ich sile i kondycji lub stanowi dróg lub zmuszanie takich zwierząt do zbyt szybkiego biegu,
6) transport zwierząt, w tym zwierząt hodowlanych, rzeLnych i przewozonych na targowiska, przenoszenie lub przepedzanie zwierząt w sposób powodujący ich zbedne cierpienie i stres,
7) uzywanie uprzezy, pet, stelazy, wiezów lub innych urządzen zmuszających zwierze do przebywania w nienaturalnej pozycji, powodujących zbedny ból, uszkodzenia ciala albo śmierc,
8) dokonywanie na zwierzetach zabiegów i operacji chirurgicznych przez osoby nie posiadające wymaganych uprawnien bądL niezgodnie z zasadami sztuki lekarsko-weterynaryjnej, bez zachowania koniecznej ostrozności i ogledności oraz w sposób sprawiający ból, któremu mozna bylo zapobiec,
9) zlośliwe straszenie lub draznienie zwierząt,
10) utrzymywanie zwierząt w niewlaściwych warunkach bytowania, w tym utrzymywanie ich w stanie razącego niechlujstwa oraz w pomieszczeniach albo klatkach uniemozliwiających im zachowanie naturalnej pozycji,
11) porzucanie zwierzecia, a w szczególności psa lub kota, przez wlaściciela bądL przez inną osobe, pod której opieką zwierze pozostaje,
12) stosowanie okrutnych metod w chowie lub hodowli zwierząt,
13) przeprowadzanie na zwierzetach testów środków higienicznych i kosmetycznych powodujących cierpienie, jezeli znane są odpowiednie metody alternatywne,
14) trzymanie zwierząt na uwiezi, która powoduje u nich uszkodzenie ciala lub cierpienie oraz nie zapewnia mozliwości niezbednego ruchu,
15) organizowanie walk zwierząt.
Art. 7.
1. Zwierze traktowane w sposób określony w art. 6 ust. 2 moze byc czasowo odebrane wlaścicielowi lub opiekunowi na podstawie decyzji wójta, (burmistrza, prezydenta miasta) wlaściwego ze wzgledu na miejsce pobytu zwierzecia i przekazane:
1) schronisku dla zwierząt, jezeli jest to zwierze domowe lub laboratoryjne, lub 2) panstwowej jednostce organizacyjnej prowadzącej gospodarstwo rolne, jezeli jest to zwierze gospodarskie, lub 3) ogrodowi zoologicznemu lub schronisku dla zwierząt, jezeli jest to zwierze wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych lub utrzymywane w ogrodach zoologicznych. 1a. Decyzja, o której mowa w ust. 1, podejmowana jest z urzedu lub na wniosek Policji, lekarza weterynarii lub upowaznionego przedstawiciela organizacji spolecznej, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt. 1b. Przekazanie zwierzecia, o którym mowa w ust. 1, nastepuje za zgoda podmiotu, któremu zwierze ma byc przekazane. 1c. W przypadku braku zgody, o której mowa w ust. 1b, lub wystąpienia innych okoliczności uniemozliwiających przekazanie zwierzecia podmiotom, o których mowa w ust. 1, zwierze moze zostac nieodplatnie przekazane innej osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej albo osobie fizycznej, która zapewni mu wlaściwą opieke. 2. Decyzja, o której mowa w ust. 1, podlega natychmiastowemu wykonaniu.
2a.Od decyzji, o której mowa w ust. 1, przysluguje prawo wniesienia odwolania do samorządowego kolegium odwolawczego w terminie 3 dni od daty doreczenia decyzji. Samorządowe kolegium odwolawcze rozpoznaje odwolanie w terminie 7 dni.
3. W przypadkach nie cierpiących zwloki, gdy dalsze pozostawanie zwierzecia u dotychczasowego wlaściciela lub opiekuna zagraza jego zyciu, policjant, a takze upowazniony przedstawiciel organizacji spolecznej, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, moze odebrac mu zwierze, zawiadamiając o tym niezwlocznie wójta (burmistrza, prezydenta miasta), celem podjecia przez ten organ decyzji w przedmiocie odebrania zwierzecia.
4. W przypadkach, o których mowa w ust. 1 i 3, kosztami transportu, utrzymania i koniecznego leczenia zwierzecia obciąza sie jego dotychczasowego wlaściciela lub opiekuna.
5. Do nalezności z tytulu kosztów określonych w ust. 4 stosuje sie przepisy o postepowaniu egzekucyjnym w administracji.
6. Odebrane zwierze podlega zwrotowi, jezeli sad nie orzeknie w trybie art. 35 ust. 3 przepadku zwierzecia, a takze jezeli postepowanie karne w tej sprawie zostanie umorzone.
Art. 8. 1. (skreślony).
2. Minister wlaściwy do spraw oświaty i wychowania uwzgledni problematyke ochrony zwierząt w podstawie programowej ksztalcenia ogólnego.
3. Zarząd województwa przygotowuje i wykonuje program upowszechniania znajomości przepisów ustawy wśród rolników przez wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego.
4. (skreślony).
Rozdzial 2
Zwierzeta domowe
Art. 9.
1. Kto utrzymuje zwierze domowe, ma obowiązek zapewnic mu pomieszczenie chroniące je przed zimnem, upalami i opadami atmosferycznymi, z dostepem do światla dziennego, umozliwiające swobodną zmiane pozycji ciala, odpowiednią karme i staly dostep do wody.
2. UwieL, na której jest trzymane zwierze, nie moze powodowac u niego urazów ani cierpien oraz musi mu zapewnic mozliwośc niezbednego ruchu.
Art. 10.
1. Prowadzenie hodowli lub utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywna wymaga zezwolenia organu gminy wlaściwego ze wzgledu na planowane miejsce prowadzenia hodowli lub utrzymywania psa, wydawanego na wniosek osoby zamierzającej prowadzic taka hodowle lub utrzymywac takiego psa.
2. Zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, nie wydaje sie, a wydane cofa sie, jezeli pies bedzie lub jest utrzymywany w warunkach i w sposób, które stanowią zagrozenie dla ludzi lub zwierząt.
3. Minister wlaściwy do spraw administracji publicznej, po zasiegnieciu opinii Związku Kynologicznego w Polsce, ustala, w drodze rozporządzenia, wykaz ras psów uznawanych za agresywne, biorąc pod uwage koniecznośc zapewnienia bezpieczenstwa ludzi i zwierząt.
Art. 11.
1. Zapewnianie opieki bezdomnym zwierzetom oraz ich wylapywanie nalezy do zadan wlasnych gmin.
2. Minister wlaściwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu z ministrem wlaściwym do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, zasady i warunki wylapywania bezdomnych zwierząt.
3. Wylapywanie bezdomnych zwierząt oraz rozstrzyganie o dalszym postepowaniu z tymi zwierzetami odbywa sie wylącznie na mocy uchwaly rady gminy, podjetej po uzgodnieniu z powiatowym lekarzem weterynarii oraz po zasiegnieciu opinii upowaznionego przedstawiciela organizacji spolecznej, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt.
4. Organizacje spoleczne, których statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, mogą zapewniac bezdomnym zwierzetom opieke i w tym celu prowadzic schroniska dla zwierząt, w porozumieniu z wlaściwymi organami samorządu terytorialnego.
Art. 11a.
1. Rada gminy moze w drodze uchwaly przyjąc program zapobiegający bezdomności zwierząt obejmujący w szczególności: 1) sterylizacje albo kastracje zwierząt, 2) poszukiwanie nowych wlaścicieli dla zwierząt, 3) usypianie ślepych miotów.
2. Koszty realizacji programu, o którym mowa w ust. 1, ponosi gmina.
Rozdzial 3
Zwierzeta gospodarskie
Art. 12.
1. Kto utrzymuje zwierzeta gospodarskie jest obowiązany do zapewnienia im opieki i wlaściwych warunków bytowania.
2. Warunki chowu lub hodowli zwierząt nie mogą powodowac urazów i uszkodzen ciala lub innych cierpien.
3. Zabrania sie podawania zwierzetom gospodarskim substancji o dzialaniu hormonalnym, tyreostatycznym i beta-agonistycznym w celu innym niz leczniczy, z zastrzezeniem ust. 3a.
3a. Dopuszcza sie stosowanie substancji o dzialaniu hormonalnym w rozrodzie zwierząt gospodarskich.
4. Zabrania sie tuczu gesi i kaczek na stluszczone wątroby.
4a. Z zastrzezeniem ust. 4b zabrania sie utrzymywania cieląt: 1) powyzej 8 tygodnia zycia w pojedynczych boksach, 2) na uwiezi, z wyjątkiem pory karmienia, a w czasie jej trwania nie dluzej niz jedna godzine.
4b. Przepis ust. 4a pkt. 1 nie dotyczy gospodarstw rolnych, w których jednocześnie utrzymywane jest mniej niz 6 cieląt.
5. Obsada zwierząt ponad ustalone normy powierzchni dla danego gatunku, wieku i stanu fizjologicznego jest zabroniona.
6. Zabrania sie importu zwierząt i produktów zwierzecych uzyskanych w wyniku chowu lub hodowli z naruszeniem przepisów niniejszej ustawy.
6a. Utrzymujący zwierzeta gospodarskie przechowuje przez okres 3 lat dokumentacje weterynaryjna dotycząca przebiegu leczenia, przeprowadzonych zabiegów weterynaryjnych oraz padlych zwierząt.
7. Minister wlaściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem wlaściwym do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, minimalne warunki utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich, mając na wzgledzie zapewnienie im wlaściwej opieki.
Art. 13.
1. Wprowadzenie dotychczas niestosowanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej technologii chowu zwierząt wymaga uzyskania zezwolenia wojewody, stwierdzającego, ze technologia spelnia wymogi określone ustawa.
2. Minister Rolnictwa i Gospodarki Zywnościowej określi, w drodze rozporządzenia, warunki, tryb i sposób wydawania zezwolenia, o którym mowa w ust. 1.
Art. 14.
1. Sposób i warunki uzywania zwierząt do pracy nie mogą stwarzac nieuzasadnionego zagrozenia dla ich zycia i zdrowia ani zadawac im cierpienia.
2. Zabrania sie w szczególności:
1) przeciązania zwierząt,
2) uzywania do pracy zwierząt chorych lub niedozywionych,
3) uzywania uprzezy, wedzidel, rzedów wierzchowych, juków, podków, pojazdów lub narzedzi mogących, ze wzgledu na zly stan techniczny lub niewlaściwą konstrukcje, spowodowac obrazenia ciala lub śmierc zwierzecia,
4) uzywania do popedzania zwierząt przedmiotów lub narzedzi, które mogą spowodowac okaleczenie zwierzecia,
5) zmuszania do wyczerpującego klusu lub galopu zwierząt ciągnących ladunek,
6) uzywania do zrywki drewna koni ponizej piątego roku zycia.
3. Osoba wykorzystująca zwierzeta do pracy ma obowiązek zapewnic im, w ciągu kazdej doby, wypoczynek dla regeneracji sil, wlaściwy dla danego gatunku.
Rozdzial 4
Zwierzeta wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych
Art. 15.
1. Warunki wystepów, treningów i tresury oraz metody postepowania ze zwierzetami wykorzystywanymi do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych nie mogą zagrazac ich zyciu i zdrowiu ani powodowac cierpienia.
2. Warunki wystepów zwierząt, o których mowa w ust. 1, muszą byc określone w przygotowanym przez organizatora wystepu scenariuszu lub odpowiednim programie, zatwierdzonym przez Glównego Lekarza Weterynarii albo wskazana przez niego osobe.
3. Zabrania sie stosowania wobec zwierząt farmakologicznych i mechanicznych metod i środków dopingujących.
4. Zwierzeta, o których mowa w ust. 1, powinny miec zapewniony wlaściwy wypoczynek. Zabrania sie w szczególności wykorzystywania tych zwierząt bezpośrednio po transporcie, bez regeneracji wypoczynkowo-ruchowej.
5. Zwierzetom, o których mowa w ust. 1, nalezy zapewnic opieke lekarsko-weterynaryjną.
Art. 16.
Zabrania sie wykorzystywania zwierząt w widowiskach i sportach noszących znamiona okrucienstwa, w szczególności zabrania sie organizowania walk z udzialem byków, psów, kogutów.
Art. 17.
1. Do tresury i pokazów dla celów widowiskowo-rozrywkowych mogą byc wykorzystywane tylko zwierzeta urodzone i wychowane w niewoli i tylko takie, którym mogą byc zapewnione warunki egzystencji stosowne do potrzeb danego gatunku.
2. Tresura zwierząt do celów widowiskowo-rozrywkowych i obronnych nie moze byc prowadzona w sposób powodujący ich cierpienie.
3. Nie wolno prowadzic tresury zwierząt wylącznie w celu zwiekszenia ich agresywności.
4. Zabrania sie zmuszania zwierząt do wykonywania czynności, które powodują ból lub są sprzeczne z ich natura.
5. Zabrania sie dzialalności menazerii objazdowych.
6. Zabrania sie propagowania lub upowszechniania drastycznych scen zabijania, zadawania cierpienia lub innej przemocy, ze strony czlowieka, której ofiarami są zwierzeta, chyba ze sceny te maja na celu napietnowanie okrutnego zachowania wobec zwierząt.
7. Do zwierząt, o których mowa w ust. 2, stosuje sie odpowiednio przepisy art. 9.
8. Minister wlaściwy do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem wlaściwym do spraw kultury określi, w drodze rozporządzenia, minimalne warunki utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt wykorzystywanych do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych, mając na wzgledzie zapewnienie im wlaściwej opieki.
Art. 18.
1. Zwierzeta wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych mogą byc przetrzymywane, hodowane i prezentowane jedynie w stadninach, cyrkach lub bazach cyrkowych oraz w miejscach przeznaczonych dla zwierząt wykorzystywanych do celów specjalnych, pod nadzorem Inspekcji Weterynaryjnej.
2. Przetrzymywanie, hodowla lub prezentacja zwierząt, o których mowa w ust. 1, musi byc wykonywana w sposób gwarantujący bezpieczenstwo ludzi i zwierząt.
Rozdzial 5
Zwierzeta w ogrodach zoologicznych
Art. 19.
1. W ogrodach zoologicznych utrzymuje sie tylko zwierzeta urodzone i wychowane w niewoli, a inne zwierzeta jedynie wtedy, gdy wymaga tego dobro osobnika, populacji lub gatunku oraz cele dydaktyczne.
2. Do ogrodów zoologicznych sprowadza sie tylko te zwierzeta, którym ogród zoologiczny moze zapewnic warunki egzystencji stosowne do potrzeb danego gatunku.
3. Nie nalezy doprowadzac do rozmnazania zwierząt, których potomstwu nie zapewni sie wlaściwej egzystencji.
4. Utworzenie nowego ogrodu zoologicznego wymaga zezwolenia ministra wlaściwego do spraw środowiska wydawanego po zasiegnieciu opinii marszalka województwa wlaściwego ze wzgledu na miejsce utworzenia ogrodu zoologicznego, a takze opinii organizacji zrzeszającej przedstawicieli ogrodów zoologicznych.
Art. 20.
Zabrania sie utrzymywania i hodowli poza ogrodami zoologicznymi i wlaściwymi placówkami naukowymi oraz cyrkami zwierząt drapieznych i jadowitych groLnych dla zycia ludzi bądL zwierząt.
Rozdzial 6
Zwierzeta wolno zyjące (dzikie)
Art. 21.
Zwierzeta wolno zyjące stanowią dobro ogólnonarodowe i powinny miec zapewnione warunki rozwoju i swobodnego bytu, z wyjątkiem tych, o których mowa w art. 33a ust. 1.
Art. 22.
1. Pozyskiwanie zwierząt wolno zyjących (dzikich) w celu preparowania ich zwlok wymaga zezwolenia wojewody wlaściwego ze wzgledu na miejsce wykonywania eksponatów. 2. Zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, wydaje sie, jezeli zwloki zwierząt bedą preparowane wylącznie w celu naukowym, dydaktycznym lub edukacyjnym.
3. W zezwoleniu ustala sie warunki i sposób pozyskiwania zwierząt, o których mowa w ust. 1, po uzyskaniu opinii starosty wlaściwego ze wzgledu na miejsce pozyskiwania tych zwierząt.
4. Przepisów ust. 1-3 nie stosuje sie do zwierząt wolno zyjących (dzikich), których pozyskiwanie regulują odrebne przepisy.
5. Zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, nie wydaje sie a wydane cofa, jezeli: 1) zachodzi uzasadniona potrzeba ochrony zasobów genetycznych,
2) przemawiają za tym wzgledy sanitarne.
Art. 22a.
Pozyskiwanie zwierząt wolno zyjących (dzikich) w celu tworzenia kolekcji spreparowanych zwlok tych zwierząt wymaga zgody wojewody wlaściwego ze wzgledu na miejsce tworzenia takiej kolekcji.
Art. 23 (skreślony)
Rozdzial 7
Transport zwierząt
Art. 24.
1. Transport zwierząt odbywa sie środkami do tego celu przystosowanymi i jest prowadzony w odpowiednich warunkach, a w szczególności:
1) zwierzeta musza byc prawidlowo ulokowane, a uzywane uwiezi nie mogą im krepowac lezenia i wstawania w czasie transportu,
2) podlogi pojazdów uzywanych do transportu powinny miec odpowiednia nawierzchnie, zapewniającą przyczepnośc konczyn oraz umozliwiającą utrzymanie higieny,
3) środki transportu zwierząt powinny spelniac warunki utrzymania odpowiedniej temperatury, wentylacji, przestrzeni oraz naturalnej pozycji,
4) w trakcie dluzszego transportu zwierzeta musza miec zapewnioną odpowiednio czesto wode i karme oraz odpoczynek,
5) zwierzetom chorym lub rannym zapewnia sie niezwlocznie pomoc weterynaryjną,
6) zwierzeta wwozone do kraju oraz wywozone za granice muszą byc wiezione najkrótszą drogą i bez zbednych postojów, a ich odprawa graniczna odbywa sie poza kolejnością.
2. Zabrania sie:
1) transportu zwierząt:
a) w okresie okoloporodowym, który odpowiada 10% czasu trwania ciązy danego gatunku przed porodem i 48 godzinom po porodzie, b) mlodych do czasu zagojenia pepowiny albo oddzielonych od matek i niezdolnych do przyjmowania stalych pokarmów,
2) przeladunku zwierząt bez odpowiedniego zabezpieczenia,
3) transportu zwierząt jednokopytnych wielopoziomowymi środkami transportu przeznaczonymi do przewozu zwierząt oraz transportu grup koni, których kopyta są podkute,
4) transportu zwierząt chorych oraz rannych lub niesprawnych ruchowo, z wyjątkiem transportu zwierząt: a) do leczenia, b) do uboju sanitarnego, c) przeznaczonych do doświadczen.
3. Zwierzeta padle oraz zwierzeta nie nadające sie do dalszego transportu musza byc usuniete na pierwszym postoju.
4. Odpowiedzialnośc za nieprzestrzeganie zasad i warunków wykonywania transportu, określonych w ust. 1-3, ponosi przewoLnik.
4a. Wykonywanie zarobkowego transportu drogowego zwierząt moze odbywac sie wylącznie przy uzyciu środków transportu dopuszczonych do tego celu.
4b. Środek transportu drogowego moze byc dopuszczony do uzycia w transporcie zwierząt, jezeli spelnia wymogi, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3 oraz w przepisach wydanych na podstawie ust. 5.
4c. Decyzje w sprawie dopuszczenia środka transportu drogowego do uzycia w transporcie zwierząt wydaje powiatowy lekarz weterynarii na wniosek zainteresowanego przewoLnika.
4d. Decyzja, o której mowa w ust. 4c, zawiera w szczególności: 1) określenie numeru rejestracyjnego środka transportu drogowego, 2) określenie gatunku zwierząt, które mogą byc transportowane przy uzyciu danego środka, 3) określenie terminu wazności decyzji, z tym ze nie moze on byc dluzszy niz 12 miesiecy, 4) rozstrzygniecie, czy środek transportu moze byc wykorzystany do wykonywania transportu zwierząt trwającego dluzej niz osiem godzin.
4e. Powiatowy lekarz weterynarii cofa decyzje o dopuszczeniu środka transportu drogowego do uzycia w transporcie zwierząt, jezeli nie spelnia on wymagan, o których mowa w ust. 4b.
4f. PrzewoLnik moze zatrudniac do transportu zwierząt wylącznie kierowców i konwojentów posiadających kwalifikacje niezbedne do transportowania zwierząt, potwierdzone przez powiatowego lekarza weterynarii.
4g. Decyzje, o której mowa w ust. 4c, dokumenty potwierdzające kwalifikacje, o których mowa w ust. 4f, oraz plan trasy przewoLnik dolącza do dokumentów przewozowych.
5. Minister wlaściwy do spraw transportu w porozumieniu z ministrem wlaściwym do spraw rolnictwa oraz w porozumieniu z ministrem wlaściwym do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, szczególowe warunki i sposób transportu zwierząt, uwzgledniając maksymalny czas transportu zwierząt, czestotliwośc i czas trwania obowiązkowych postojów, zasady tworzenia i funkcjonowania punktów etapowych, wzór planu trasy oraz szczególowe wymagania, jakie powinny spelniac środki transportu do przewozu zwierząt, sposób postepowania ze zwierzetami chorymi i padlymi, biorąc pod uwage potrzebe zapewnienia odpowiednich i humanitarnych warunków transportu zwierząt.
6. Minister wlaściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, szczególowe warunki i tryb potwierdzania kwalifikacji dla kierowców i konwojentów, o których mowa w ust. 4f, uwzgledniając w szczególności wzory zaświadczen potwierdzających te kwalifikacje, sposób przeprowadzenia egzaminów i powolywania komisji egzaminacyjnych oraz szczególowe programy szkolen.
Art. 25.
Prowadzący pojazd mechaniczny, który potrącil zwierze, obowiązany jest, w miare mozliwości, do zapewnienia mu stosownej pomocy lub zawiadomienia jednej ze sluzb, o których mowa w art. 33 ust. 3.
Art. 26. (skreślony).
Rozdzial 8
Zabiegi na zwierzetach
Art. 27.
1. Zabiegi lekarsko-weterynaryjne na zwierzetach są dopuszczalne dla ratowania ich zycia lub zdrowia oraz dla koniecznego ograniczenia populacji i mogą byc przeprowadzane wylącznie przez osoby uprawnione.
2. Zabiegi lekarsko-weterynaryjne i zootechniczne lub inne zabiegi wynikające z technologii produkcji, mogą byc wykonywane na zwierzetach wylącznie przez osoby posiadające kwalifikacje określone odrebnymi przepisami, z zachowaniem koniecznej ostrozności, w sposób zapewniający ograniczenie cierpien i stresu zwierzecia.
3. Zabiegi powodujące ból wykonuje sie w znieczuleniu ogólnym albo miejscowym, z wyjątkiem tych zabiegów, które wedlug zasad sztuki weterynaryjnej wykonuje sie bez znieczulenia.
Rozdzial 9
Procedury doświadczalne z uzyciem zwierząt
Art. 28.
1. Doświadczenia i testy na zwierzetach są dopuszczalne tylko wtedy, gdy są konieczne do badan naukowych, dydaktyki w szkolach wyzszych lub ochrony zdrowia ludzi bądL zwierząt, jezeli celów tych nie mozna osiągnąc w inny sposób z powodu braku odpowiednich metod alternatywnych. Osoba, która ma przeprowadzac doświadczenia lub testy na zwierzetach, ma obowiązek korzystac z miedzynarodowej informacji w danej dziedzinie nauki, by wyeliminowac powtarzanie doświadczen, jezeli nie są one konieczne.
2. W celu opiniowania doświadczen i testów, o których mowa w ust. 1, tworzy sie Krajowa Komisje Etyczna do Spraw Doświadczen na Zwierzetach, zwana dalej „Krajowa Komisja Etyczna”, oraz lokalne, w szczególności miedzyuczelniane lub uczelniane, komisje etyczne do spraw doświadczen na zwierzetach, zwane dalej „lokalnymi komisjami etycznymi”.
3. Minister wlaściwy do spraw nauki powoluje Krajowa Komisje Etyczną, liczącą 15 czlonków, w sklad której wchodzą przedstawiciele nauk biologicznych, medycznych, weterynaryjnych, humanistycznych oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych, których statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt.
4. Krajowa Komisja Etyczna powoluje lokalne komisje etyczne, liczące od 5 do 15 czlonków, w sklad których wchodzą przedstawiciele nauk biologicznych, medycznych, weterynaryjnych, humanistycznych oraz przedstawiciele organizacji pozarządowych, których statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt.
5. Krajowa Komisja Etyczna ustala ogólne zasady funkcjonowania lokalnych komisji etycznych i wydawania przez nie opinii o dopuszczalności przeprowadzania doświadczen lub testów na zwierzetach oraz rozpatruje odwolania od opinii lokalnych komisji etycznych. Zezwolenie na prowadzenie badan wydaje kierownik jednostki organizacyjnej upowaznionej do przeprowadzania doświadczen lub testów na zwierzetach, o której mowa w ust. 8, po uzyskaniu pozytywnej opinii odpowiedniej komisji etycznej.
6. W obradach Krajowej Komisji Etycznej oraz lokalnych komisji etycznych nie mogą uczestniczyc z prawem glosu osoby, których dotyczy wydawana opinia.
8. Doświadczenia i testy na zwierzetach mogą byc przeprowadzane wylącznie w umieszczonych w wykazie, o którym mowa w ust. 10, jednostkach organizacyjnych szkól wyzszych, instytutach naukowo-badawczych, placówkach naukowych Polskiej Akademii Nauk, urzedowych laboratoriach weterynaryjnych oraz wytwórniach leków lub biopreparatów i przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje oraz indywidualne zezwolenie wydane przez kierownika wlaściwej jednostki organizacyjnej.
8a. Kierownik jednostki organizacyjnej, o której mowa w ust. 8, wyznacza, w porozumieniu z lokalną komisją etyczną, osobe odpowiedzialną za opieke nad zwierzetami, zapewnienie zachowania warunków bytowania określonych w ustawie i przepisach wydanych na jej podstawie oraz za przebieg doświadczen zgodnych z protokolem zatwierdzonym przez lokalna komisje etyczną.
8b. Jednostka organizacyjna, o której mowa w ust. 8, jest obowiązana do prowadzenia dokumentacji dotyczącej zwierząt wykorzystywanych do doświadczen lub testów obejmującej w szczególności liczby i gatunki zwierząt nabytych w tym celu, miejsce ich pochodzenia i dane dostawców oraz dokumentacje doświadczen przeprowadzanych na tych zwierzetach. Dokumentacja ta ma byc przechowywana przez okres 3 lat i udostepniana Inspekcji Weterynaryjnej na kazde jej ządanie.
9. Procedura doświadczen lub testów przeprowadzanych na zwierzetach musi byc zgodna z opinią lokalnej komisji etycznej, o której mowa w ust. 5, i podlega kontroli.
10. Minister wlaściwy do spraw nauki prowadzi wykaz jednostek, o których mowa w ust. 8, i oglasza go w Dzienniku Urzedowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. 11. Minister wlaściwy do spraw nauki, w drodze rozporządzenia, określi tryb skladania wniosków o umieszczenie w wykazie i o skreślenie z tego wykazu, mając na wzgledzie koniecznośc ujednolicenia wymagan dotyczących skladanych wniosków.
Art. 29.
1. Do doświadczen i testów nalezy uzywac zwierząt umozliwiających uzyskanie celu naukowego lub diagnostycznego.
1a. Z zastrzezeniem ust. 5 zabrania sie uzywania do doświadczen i testów zwierząt niepochodzących z hodowli zwierząt laboratoryjnych.
1b. Zabrania sie uzywania do doświadczen zwierząt bezdomnych.
2. Hodowle zwierząt laboratoryjnych mozna prowadzic po uzyskaniu zezwolenia wojewódzkiego lekarza weterynarii.
3. Zezwolenie na hodowle zwierząt laboratoryjnych jest wydawane, jezeli zwierzeta utrzymywane bedą w warunkach odpowiednich dla danego gatunku, a w szczególności bedą mialy zapewniona mozliwośc ruchu, dostateczne zaopatrzenie w karme i wode oraz wlaściwą opieke.
3a. Wniosek o wydanie zezwolenia na hodowle zwierząt laboratoryjnych zawiera w szczególności nastepujące dane: 1) imie, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwe, siedzibe i adres wnioskodawcy, 2) określenie gatunku zwierząt, które bedą przedmiotem hodowli, 3) wskazanie udokumentowanego tytulu prawnego do obiektów i gruntów, na których ma byc prowadzona wnioskowana dzialalnośc, 4) wskazanie posiadanych kwalifikacji i doświadczenia wnioskodawcy i osób odpowiedzialnych za opieke nad zwierzetami w zakresie hodowli zwierząt laboratoryjnych, 5) dotyczące wyposazenia obiektów, w których ma byc prowadzona wnioskowana dzialalnośc.
3b. Zezwolenie na hodowle zwierząt laboratoryjnych moze zostac cofniete, jezeli zwierzeta utrzymywane są w sposób niezgodny z warunkami, o których mowa w ust. 3.
4. Minister wlaściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem wlaściwym do spraw nauki określi, w drodze rozporządzenia, szczególowe warunki, utrzymywania zwierząt w hodowlach zwierząt laboratoryjnych oraz w jednostkach prowadzących doświadczenia lub testy, mając na wzgledzie koniecznośc zapewnienia tym zwierzetom wlaściwej opieki i warunków bytowania, a w szczególności minimalnej przestrzeni umozliwiającej swobode ruchu oraz odpowiedniego pojenia i karmienia, biorąc pod uwage humanitarne traktowanie tych zwierząt.
5. Dopuszcza sie uzywanie do doświadczen lub testów: 1) zwierząt wolno zyjących (dzikich) albo gospodarskich, jezeli cel doświadczenia lub testu nie moze byc osiągniety przy uzyciu innych zwierząt, 2) zwierząt gatunków uznanych za zagrozone wyginieciem, o których mowa w Zalączniku I do Konwencji o miedzynarodowym handlu dzikimi zwierzetami i roślinami gatunków zagrozonych wyginieciem, sporządzonej w Waszyngtonie dnia 3 marca 1973 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 27, poz. 112 i z 2000 r. Nr 66, poz. 802), jezeli doświadczenie lub test ma na celu ochrone tych gatunków albo kiedy uzycie tych zwierząt jest niezbedne dla osiągniecia waznego celu biomedycznego.
Art. 30.
1. Doświadczenia powodujące ból lub inne cierpienie nalezy przeprowadzac w znieczuleniu ogólnym albo miejscowym i tylko raz na tym samym zwierzeciu, chyba ze natura doświadczenia wymaga jego powtórzenia. Tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy dobro nauki tego wymaga, mozna dokonac doświadczenia bez znieczulenia.
2. Doświadczenia i prace badawcze, o których mowa w ust. 1, wymagają kazdorazowej zgody wlaściwej lokalnej komisji etycznej.
3. Zwierze o wyzszym rozwoju czynności psychicznych poddane doświadczeniu, zdolne do zycia, powinno byc leczone i przekazane w miejsce umozliwiające mu dalsza egzystencje.
4. Zwierze poddane doświadczeniu, w wyniku którego nastąpila rozlegla interwencja chirurgiczna, a natura doświadczenia nie wymaga utrzymania go przy zyciu i poddania leczeniu, uśmierca sie przed przebudzeniem z narkozy.
Art. 31.
Zabrania sie:
1) pozbawiania zwierząt uzywanych do doświadczen zdolności wydawania glosu,
2) przeprowadzania na zwierzetach testów środków kosmetycznych oraz testów środków higienicznych, jezeli dostepne są metody alternatywne,
3) przeprowadzania dla celów dydaktycznych doświadczen na zwierzetach, powodujących ich zbedne cierpienie, jezeli cel ten mozna osiągnąc w inny sposób.
Art. 32.
Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, określi:
1) szczególowy sposób powolywania, organizacje, dzialalnośc, sposób finansowania Krajowej Komisji Etycznej oraz lokalnych komisji etycznych, o których mowa w art. 28 ust. 3 i 4, uwzgledniając tryb wylaniania kandydatów do poszczególnych komisji, a takze sposób ustalania ich wynagrodzen, biorąc pod uwage koniecznośc zapewnienia sprawnego dzialania komisji oraz wprowadzenie kadencyjności pelnienia funkcji przez czlonków tych komisji,
2) szczególowe warunki przeprowadzania doświadczen lub testów na zwierzetach oraz sposób ich kontrolowania, uwzgledniając określenie sposobu prowadzenia rejestru zwierząt laboratoryjnych oraz dokumentacji doświadczen lub testów przeprowadzanych na zwierzetach przez jednostki organizacyjne uprawnione do ich przeprowadzania, mając na wzgledzie potrzebe prowadzenia wlaściwej dokumentacji doświadczen lub testów, kwalifikacje osób kierujących doświadczeniami lub testami, a takze zapewnienie wlaściwej kontroli nad wykonywaniem tych doświadczen lub testów.
Rozdzial 10
Ubój, uśmiercanie i ograniczenie populacji zwierząt
Art. 33.
1. Uśmiercanie zwierząt moze byc uzasadnione wylącznie:
1) potrzebą gospodarczą,
2) wzgledami humanitarnymi,
3) koniecznością sanitarną,
4) nadmierną agresywnością, powodującą bezpośrednie zagrozenie dla zdrowia lub zycia ludzkiego, a takze dla zwierząt hodowlanych lub dziko zyjących,
5) potrzebami nauki, z zastrzezeniem przepisów rozdzialu 9,
6) wykonywaniem zadan związanych z ochroną przyrody na obszarach parków narodowych i rezerwatów przyrody.
1a. Uśmiercanie zwierząt moze odbywac sie wylącznie w sposób humanitarny polegający na zadawaniu przy tym minimum cierpienia fizycznego i psychicznego.
2. Jezeli zachodzą przyczyny, o których mowa w ust. 1 pkt 2-5, zwierze moze byc uśmiercone za zgodą wlaściciela, a w braku jego zgody, na podstawie orzeczenia lekarza weterynarii. Ustalenie wlaściciela i uzyskanie jego zgody nie dotyczy zwierząt chorych na choroby zwalczane z urzedu.
3. W przypadku konieczności bezzwlocznego uśmiercenia, w celu zakonczenia cierpien zwierzecia, potrzebe jego uśmiercenia stwierdza lekarz weterynarii, czlonek Polskiego Związku Lowieckiego, inspektor organizacji spolecznej, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, funkcjonariusz Policji, strazy miejskiej lub gminnej, Strazy Granicznej, pracownik Sluzby Leśnej lub Sluzby Parków Narodowych, straznik Panstwowej Strazy Lowieckiej, straznik lowiecki lub straznik Panstwowej Strazy Rybackiej.
3a. Gdy bezzwloczne uśmiercenie zwierzecia jest niezbedne do realizacji zadan związanych z ochroną przyrody na obszarze parku narodowego, potrzebe uśmiercenia zwierzecia stanowiącego zagrozenie stwierdza w decyzji administracyjnej dyrektor parku narodowego, na którego obszarze znajduje sie to zwierze. Uprawnionymi do wykonania decyzji są upowaznieni przez dyrektora parku narodowego pracownicy wchodzący w sklad Sluzby Parków Narodowych.
4. W sytuacji, o której mowa w ust. 3 i 3a, dopuszczalne jest uzycie broni palnej przez osobe uprawnioną.
Art. 33a.
1. W przypadku gdy zwierzeta stanowią nadzwyczajne zagrozenie dla zycia, zdrowia lub gospodarki czlowieka, w tym gospodarki lowieckiej, dopuszcza sie podjecie dzialan mających na celu ograniczenie populacji tych zwierząt.
2. Wojewoda, po zasiegnieciu opinii Panstwowej Rady Ochrony Przyrody, organizacji spolecznej, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, oraz Polskiego Związku Lowieckiego, określi, w drodze rozporządzenia porządkowego, miejsce, warunki, czas i sposoby ograniczenia populacji zwierząt, o których mowa w ust. 1.
3. Zdziczale psy i koty przebywające bez opieki i dozoru czlowieka na terenie obwodów lowieckich w odleglości wiekszej niz 200 m od zabudowan mieszkalnych i stanowiące zagrozenie dla zwierząt dziko zyjących, w tym zwierząt lownych mogą byc zwalczane przez dzierzawców lub zarządców obwodów lowieckich. Art. 33 ust. 4 stosuje sie odpowiednio.
Art. 34.
1. Zwierze kregowe w ubojni moze zostac uśmiercone tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje.
2. Pomieszczenie poczekalni przedubojowej powinno byc izolowane akustycznie i oddzielone przegroda od pomieszczenia przeznaczonego do pozbawiania świadomości. Podobnie powinno byc oddzielone pomieszczenie przeznaczone do pozbawiania świadomości od pomieszczen, w których dokonuje sie wykrwawiania oraz dalszych czynności obróbki poubojowej.
3. W uboju domowym zwierzeta kopytne mogą byc uśmiercane tylko po uprzednim ich pozbawieniu świadomości przez przyuczonego ubojowca.
4. Zabrania sie:
1) uśmiercania zwierząt w okresie okoloporodowym, z wyjątkiem potrzeb badan naukowych,
2) uboju lub uśmiercania zwierząt kregowych przy udziale dzieci lub w ich obecności,
3) wytrzewiania (patroszenia), oparzania, zdejmowania skóry, wedzenia i oddzielania cześci zwierząt stalocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i mieśniowych.
5. (skreślony).
6. Minister wlaściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, kwalifikacje osób uprawnionych do zawodowego uboju, dopuszczalne metody uboju i uśmiercania zwierząt stosownie do gatunku, mając na wzgledzie zapewnienie humanitarnych warunków uboju i uśmiercania zwierząt.
Rozdzial 10a
Nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt
Art. 34a.
1. Inspekcja Weterynaryjna sprawuje nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt.
2. W zakresie wykonywania nadzoru, o którym mowa w ust. 1, pracownicy Inspekcji Weterynaryjnej oraz osoby wyznaczone przez organy tej Inspekcji posiadają uprawnienia określone w przepisach o zwalczaniu chorób zakaLnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeLnych i miesa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej.
3. Organizacje spoleczne, których statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, mogą wspóldzialac z Inspekcja Weterynaryjna w sprawowaniu nadzoru, o którym mowa w ust. 1.
4. Przy wykonywaniu nadzoru nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt w zakresie utrzymywania zwierząt wykorzystywanych do doświadczen i testów oraz przeprowadzenia tych doświadczen lub testów Inspekcja Weterynaryjna wspólpracuje z Krajową Komisją Etyczną oraz z lokalnymi komisjami etycznymi.
Rozdzial 11
Przepisy karne
Art. 35.
1. Kto zabija, uśmierca zwierze albo dokonuje uboju zwierzecia z naruszeniem przepisów art. 6 ust. 1, art. 33 lub art. 34 ust. 1-4 albo zneca sie nad nim w sposób określony w art. 6 ust. 2 i art. 31, podlega karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności albo grzywnie.
2. Jezeli sprawca czynu określonego w ust. 1 dziala ze szczególnych okrucienstwem, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
3. W razie skazania za przestepstwo określone w ust. 1, sad moze orzec przepadek zwierzecia, a w razie skazania za przestepstwo określone w ust. 2, sad orzeka przepadek zwierzecia – jezeli sprawca jest jego wlaścicielem.
4. W razie skazania za przestepstwo określone w ust. 1 lub 2, sad moze orzec wobec sprawcy zakaz wykonywania określonego zawodu, prowadzenia określonej dzialalności lub wykonywania czynności wymagających zezwolenia, które są związane z wykorzystywaniem zwierząt lub oddzialywaniem na nie, a takze moze orzec przepadek narzedzi lub przedmiotów sluzących do popelnienia przestepstwa oraz przedmiotów pochodzących z przestepstwa.
5. W razie skazania za przestepstwo określone w ust. 1 lub 2, sad moze orzec nawiązke w wysokości od 25 zl do 2.500 zl na cel związany z ochroną zwierząt, wskazany przez sad.
Art. 36.
1. Kto narusza zakaz, o którym mowa w art. 20, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
2-4. (skreślone).
Art. 37.
1. Kto narusza nakazy albo zakazy określone w art. 9, art. 12 ust. 1-6, art. 13 ust. 1, art. 14, art. 15 ust. 1-5, art. 16, art. 17 ust. 1-7, art. 18, art. 19, art. 22 ust. 1, art. 22a, art. 24 ust. 1-3, art. 25, art. 27, art. 28 ust. 1, 5 i 8-9, art. 29 ust. 1 i art. 30 , podlega karze aresztu lub grzywny.
2. Usilowanie, podzeganie i pomocnictwo do czynu określonego w ust. 1 jest karalne.
3. W razie ukarania za wykroczenie, o którym mowa w ust. 1, mozna orzec przepadek narzedzi lub przedmiotów sluzących do popelnienia wykroczenia oraz przedmiotów z niego pochodzących, jak równiez mozna orzec przepadek zwierzecia.
4. W razie popelnienia wykroczenia, o którym mowa w ust. 1, mozna orzec nawiązke w wysokości do 1.000 zl na cel związany z ochroną zwierząt.
37a.
1. Kto prowadzi hodowle lub utrzymuje psa rasy uznawanej za agresywna bez wymaganego zezwolenia, podlega karze aresztu lub grzywny.
2. W razie ukarania za wykroczenie, o którym mowa w ust. 1, mozna orzec przepadek zwierzecia.
Art. 37b.
Kto, wykonując dzialalnośc w zakresie zarobkowego transportu drogowego zwierząt: 1) transportuje zwierzeta środkami transportu, które nie zostaly dopuszczone do uzycia w transporcie zwierząt przez powiatowego lekarza weterynarii, lub 2) nie zapewnia transportowanym zwierzetom warunków transportu określonych w ustawie oraz w przepisach wydanych na podstawie art. 24 ust. 5 i 6, podlega karze aresztu lub grzywny.
Art. 37c.
1. Kto prowadzi hodowle zwierząt laboratoryjnych: 1) bez wymaganego zezwolenia, lub 2) nie zapewnia zwierzetom utrzymywanym w tych hodowlach wlaściwych warunków bytowania, podlega karze aresztu lub grzywny.
2. W razie ukarania za wykroczenie, o którym mowa w ust. 1, mozna orzec przepadek zwierząt.
Art. 38.
1. Sad przekazuje zawiadomienie o wydanym prawomocnym orzeczeniu o przepadku zwierzecia organizacji spolecznej, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, biorącej udzial w postepowaniu lub innej organizacji o takim samym statutowym celu dzialania.
2. Organizacja spoleczna, o której mowa w ust. 1, po otrzymaniu zawiadomienia jest obowiązana powiadomic niezwlocznie powiatowego lekarza weterynarii o wejściu w posiadanie zwierzecia.
3. Po otrzymaniu powiadomienia, o którym mowa w ust. 2, powiatowy lekarz weterynarii niezwlocznie przeprowadza badanie zwierzecia.
4. Organizacja spoleczna, o której mowa w ust. 2, przekazuje zwierze nieodplatnie: 1) schronisku dla zwierząt, jezeli jest to zwierze domowe lub laboratoryjne, lub 2) panstwowej jednostce organizacyjnej prowadzącej gospodarstwo rolne, jezeli jest to zwierze gospodarskie, lub 3) ogrodowi zoologicznemu lub schronisku dla zwierząt, jezeli jest to zwierze wykorzystywane do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych lub utrzymywane w ogrodach zoologicznych.
5. Przekazanie zwierzecia, o którym mowa w ust. 4, nastepuje za zgoda podmiotu, któremu zwierze ma byc przekazane.
6. W przypadku braku zgody, o której mowa w ust. 5, lub wystąpienia innych okoliczności uniemozliwiających przekazanie zwierzecia podmiotom, o których mowa w ust. 4, zwierze moze zostac nieodplatnie przekazane innej osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej albo osobie fizycznej, która zapewni mu wlaściwą opieke.
7. Z przekazania zwierzecia sporządza sie protokól, który zawiera: 1) date przekazania zwierzecia, 2) nazwe, siedzibe i adres organizacji spolecznej przekazującej zwierze, 3) nazwe i siedzibe osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej albo imie, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres osoby fizycznej, której zwierze jest przekazywane, 4) określenie gatunku, wieku i plci zwierzecia, 5) informacje o stanie zdrowia zwierzecia.
8. Koszty wykonania orzeczenia o przepadku zwierzecia ponosi skazany.
Art. 39.
1. W sprawach o przestepstwa określone w art. 35 ust. 1 i 2, jezeli nie dziala pokrzywdzony, prawa pokrzywdzonego moze wykonywac organizacja spoleczna, której statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt.
Art. 40.
Organizacje spoleczne, których statutowym celem dzialania jest ochrona zwierząt, mogą wspóldzialac z wlaściwymi instytucjami panstwowymi i samorządowymi w ujawnianiu oraz ściganiu przestepstw i wykroczen określonych w ustawie.
Rozdzial 12
Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy przejściowe i koncowe
Art. 41.
W ustawie z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczen (Dz. U. Nr 12, poz. 114, z 1981 r. Nr 24, poz. 124, z 1982 r. Nr 16, poz. 125, z 1983 r. Nr 6, poz. 35 i Nr 44, poz. 203, z 1984 r. Nr 54, poz. 275, z 1985 r. Nr 14, poz. 60 i Nr 23, poz. 100, z 1986 r. Nr 39, poz. 193, z 1988 r. Nr 20, poz. 135 i Nr 41, poz. 324, z 1989 r. Nr 34, poz. 180, z 1990 r. Nr 51, poz. 297, Nr 72, poz. 422 i Nr 86, poz. 504, z 1991 r. Nr 75, poz. 332 i Nr 91, poz. 408, z 1992 r. Nr 24, poz. 101, z 1994 r. Nr 123, poz. 600, z 1995 r. Nr 6, poz. 29 i Nr 60, poz. 310 oraz z 1997 r. Nr 54, poz. 349, Nr 60, poz. 369, Nr 85, poz. 539, Nr 98, poz. 602, Nr 104, poz. 661 i Nr 106, poz. 677) skreśla sie art. 62 .
Art. 42.
Do czasu wydania przepisów wykonawczych do ustawy, nie dluzej jednak niz przez okres 12 miesiecy od dnia jej wejścia w zycie, stosuje sie odpowiednio przepisy dotychczasowe, jezeli nie są sprzeczne z ustawa.
Art. 43.
Traci moc rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt (Dz. U. z 1932 r. Nr 42, poz. 417, z 1969 r. Nr 13, poz. 95, z 1971 r. Nr 12, poz. 115 i z 1997 r. Nr 88, poz. 554).
Art. 44.
Ustawa wchodzi w zycie po uplywie 30 dni od dnia ogloszenia, z tym ze przepis art. 12 ust. 4 oraz art. 34 ust. 3 w zakresie wykonywania uboju przez przyuczonego ubojowca wchodzi w zycie z dniem 1 stycznia 1999 r.
ŚWIATOWA DEKLARACJA PRAW ZWIERZĄT
uchwalona 21.09.1977 r. w Londynie przez Międzynarodową Federację Praw Zwierzęcia.
Art.1.
Wszystkie zwierzęta rodzą się równe wobec życia i mają te same prawa do egzystencji.
Art.2.
a) każde zwierzę ma prawo do szacunku
b) człowiek, jako gatunek zwierzęcy, nie może rościć sobie prawa do tępienia innych zwierząt lub do ich wyzyskiwania. Ma natomiast obowiązek wykorzystania całej swej wiedzy w służbie zwierząt,
c) każde zwierzę ma prawo oczekiwać od człowieka poszanowania, opieki i ochrony.
Art.3.
a) żadne zwierzę nie może być przedmiotem maltretowania i aktów okrucieństwa
b) jeśli okaże się, że zwierzę musi być zabite, należy je uśmiercić szybko, nie narażając je na ból i trwogę.
Art.4.
Każde zwierzę, które należy do gatunku dzikiego, ma prawo do życia na wolności w swym naturalnym otoczeniu, ziemskim, powietrznym lub wodnym oraz prawo do rozmnażania się. Każde pozbawienie wolności, choćby w celach edukacyjnych, jest z tym prawem sprzeczne.
Art.5.
a) każde zwierzę należące do gatunku, które żyje zazwyczaj w środowisku ludzkim, ma prawo żyć i rosnąć zgodnie z rytmem i warunkami życia i wolności właściwymi dla swego gatunku,
b) każde zakłócenie tego rytmu i tych warunków przez człowieka w celach merkantylnych jest z tym prawem sprzeczne.
Art.6.
a) każde zwierzę, które człowiek wybrał na swego towarzysza, ma prawo żyć tak długo, jak długo pozwala na to jego gatunkowa natura,
b) porzucenie zwierzęcia jest aktem okrutnym i nikczemnym.
Art.7.
Każde zwierzę pracujące ma prawo do pewnych ograniczeń czasu i intensywności tej pracy, do odpowiedniego wyżywienia i odpoczynku.
Art.8.
a) doświadczenia na zwierzętach, które wiążą się z cierpieniem fizycznym i psychicznym niezgodne są z literą prawa zwierząt, zarówno w wypadku doświadczeń medycznych, naukowych, handlowych, jak i wszystkich innych,
b) należy rozwijać i stosować w tym celu zastępcze metody techniczne.
Art.9.
Jeśli człowiek hoduje zwierzę w celach żywnościowych, należy je karmić, hodować, przewozić i zabijać, nie narażając go na niepokój i ból.
Art.10.
a) żadne zwierzę nie może służyć rozrywce człowieka,
b) wystawianie zwierząt na pokaz oraz widowiska z udziałem zwierząt narażają na szwank godność zwierzęcia.
Art.11.
Każdy akt prowadzący do zabicia zwierzęcia bez koniecznej przyczyny jest mordem, czyli zbrodnią przeciwko życiu.
Art.12.
a) każdy akt prowadzący do uśmiercenia dużej ilości zwierząt dzikich jest masowym morderstwem, czyli zbrodnią przeciwko gatunkowi,
b) zanieczyszczenie i niszczenie środowiska naturalnego sieje śmierć.
Art.13.
a) zwierzę martwe należy traktować z poszanowaniem,
b) sceny przemocy, której ofiarą padają zwierzęta, nie powinny mieć wstępu na ekrany kin i telewizji, chyba, że mają inny cel poza samym tylko pokazywaniem, jak gwałci się prawa zwierząt.
Art.14.
a) stowarzyszenia ochrony i opieki zwierząt powinny mieć reprezentantów na szczeblu rządowym,
b) prawa zwierząt powinny być rozpowszechniane na równi z prawami człowieka.
EUROPEJSKA KONWENCJA OCHRONY ZWIERZĄT TOWARZYSZĄCYCH
Strasbourg, 13 listopada 1987
Preambuła:
Niżej podpisane państwa członkowskie Rady Europy;
Zdając sobie sprawę, że celem Rady Europy jest osiągniecie większej jedności wśród państw członkowskich;
Rozpoznając moralny obowiązek człowieka do respektowania wszystkich żywych stworzeń i pamiętając, że zwierzęta towarzyszące pozostają w szczególnej więzi z człowiekiem;
Biorąc pod uwagę znaczenia zwierząt towarzyszących i ich wpływ na wartość ludzkiej egzystencji oraz ich istotną rolę w społeczeństwie;
Biorąc pod uwagę problemy wynikające z ogromnej różnorodności zwierząt, które są hodowane przez człowieka;
Biorąc pod uwagę ryzyko dla higieny, zdrowia i bezpieczeństwa człowieka oraz innych zwierząt, które są immanentnie związane z nadpopulacją zwierząt towarzyszących;
Zdając sobie sprawę, iż hodowla dzikich gatunków zwierząt jako zwierząt towarzyszących nie powinna mieć miejsca;
Świadomi, iż istnieją różne warunki mające wpływ na nabywanie, utrzymywanie, komercyjną lub niekomercyjną hodowlę, pozbywanie się i handel zwierzętami towarzyszącymi; Świadomi, iż zwierzęta towarzyszące nie zawsze są trzymane w warunkach umożliwiających im utrzymanie zdrowia i dobrego samopoczucia;
Zaznaczając, że stosunek wobec zwierząt towarzyszących może ulegac znaczącej zmianie w zależności od posiadanej wiedzy;
Biorąc pod uwagę, iż podstawowy przeciętny stosunek do zwierzęcia i praktyka dnia codziennego, której rezultatem jest odpowiedzialne posiadanie zwierzęcia towarzyszącego, jest nie tylko pożądanym, ale i realistycznym celem;
Postanowiliśmy jak następuje;
ROZDZIAŁ I – GENERALNE WARUNKI
1.Jako zwierzę towarzyszące rozumie się każde zwierzę trzymane lub mające zostać w przyszłosci nabyte przez człowieka i trzymane w jego bezpośrednim otoczeniu domowym dla jego przyjemności i towarzystwa.
2.Poprzez handel zwierzętami towarzyszącymi rozumie się każdą legalną transakcję odbywaną w celu uzyskania profitów, ktorej elementem jest zmiana własności zwierzęcia towarzyszącego.
3. Poprzez komercyjną hodowlę rozumie się hodowlę dla celów komercyjnych.
Schronisko (rezerwat) dla zwierząt to instytucja niekomercyjna, gdzie zwierzęta towarzyszące mogą być przechowywane w znacznych ilościach.
4.Jeśli legislatywa danego państwa lub inne środki administracyjne na to zezwalają, powyższa instytucja może przyjmować zwierzęta bezpańskie.
5.Poprzez zwierzę bezpańskie rozumie się zwierzę towarzyszące, które albo nie posiada swego domu, albo znajduje się poza zasięgiem swego właściciela i nie znajduje się pod bezpośrednię kontrolą jakiegokolwiek właściciela lub opiekuna.
6.Poprzez właściwy organ rozumie się organ powołany przez państwa członkowskie Rady Europy.
Artykuł II – Zasięg i implementacja
1.Każda ze Stron podejmuje niezbędne kroki mające na celu wcielenie w życie warunków tej konwencji w odnośni do:
a. zwierząt towarzyszących trzymanych przez człowieka lub inną osobę prawną w domach, instytucjach zajmujących się handlem, hodowlą komercyjną i w schronieniach dla zwierząt;
b. zwierząt bezpańskich.
2.Żaden z artykułów tej Konwencji nie powinien mieć wpływu na implementację innych instrumentów odnoszących się do ochrony zwierząt lub zachowania gatunkóqw grożących wyginięciem.
3.Żaden z artykułów tej Konwencji nie powinien mieć wpływu na wolność Stron wprowadzenia bardziej surowych środków mających na celu opiekę nad zwierzętami towarzyszącymi lub zastosowania warunków ujętych w tej Konwencji do innych kategorii zwierząt, które w tym dokumencie nie zostały wymienione.
ROZDZIAŁ II ZASADY TRZYMANIA ZWIERZĄT TOWARZYSZĄCYCH
Artykuł 3 – Podstawowe zasady mające na celu dobro zwierzęcia
1.Nikt nie powinien sprawiać zwierzęciu towarzyszącemu niepotrzebnego bólu, cierpienia lub stresu.
2.Nikt nie powinien porzucić zwierzęcia towarzyszącego.
Artykuł 4 – Posiadanie
1.Każda osoba, która posiada zwierzę towarzyszące i zgodziła się nim opiekować, jest odpowiedzialna za jego zdrowie i dobro.
2.Każda osoba, która posiada zwierzę towarzyszące lub która się nim opiekuje, powinna zapewnić mu miejsce do mieszkania, opiekę i uwagę, dbając również o etologiczne potrzeby zwierzęcia zgodne z jego rasą i hodowlą, a zwłaszcza:
a. podawać odpowiednie i wystarczjące pożywienie oraz wodę;
b. zapewnić mu odpowiednie warunki do ćwiczeń;
c. powziąc wszelkie konieczne środki mające uniemożliwic jego ucieczkę;
3.Zwierzę nie powinno być trzymane jako zwierzę towarzyszące, jeżeli:
– warunki paragrafu 2 nie są spełnione;
– pomimo spełnienia powyższych warunków, zwierzę nie może zaadaptować się do życia w niewoli.
Artykuł 5 – Hodowla
Każda osoba, która wybiera zwierzę towarzyszące i planuje jego hodowlę jest odpowiedzialna za wzięcie pod uwagę uwarunkowań anatomicznych, fizjologicznych i behawioralnych zwierzęcia , które mogą narazić na ryzyko zdrowie lub dobro miotu lub żeńskiej partnerki;
Artykuł 6 – Limit wieku związany z nabywaniem
Żadne zwierzę towarzyszące nie powinno być sprzedane osobie poniżej 16 roku życia bez zgody wyrażonej przez rodziców lub prawnego opiekuna.
Artykuł 7 – Tresura
Żadne zwierzę towarzyszące nie powinne być tresowane w sposób, który może być szkodliwy dla jego zdrowia, zwłaszcza zmuszanie do przekraczania naturalnych możliwości, siły lub korzystanie z syntetycznych specyfików, które mogą doprowadzić do kontuzji, niepotrzebnego bólu, cierpienia lub stresu.
Artykuł 8 – Handel, hodowla, schronienia dla zwierząt
Każda osoba, która w momencie wejścia w zycie tej Konwencji, zajmuje się handlem, komercyjną hodowlą lub prowadzi schronienie dla zwierząt, powinna w odpowiednim czasie ustalonym przez każdą ze Stron zgłosić swą działalność do kompetentnego organu. Osoba, która zamierza zająć się którąś z wyżej podanych działalności powinna zadeklarować swą wolę odpowiedniemu organowi.
Powyższa deklaracja powinna określać:
a. gatunki zwierząt towarzyszących, które mają być wykorzystane;
b. osobę odpowiedzialną i jej wiedzę;
c. opis siedziby oraz sprzętu który ma być wykorzystany.
Powyższe czynności mogą być wykonywane tylko jeżeli:
a. osoba odpowiedzialna posiada wiedzę oraz możliwości wymagane do prowadzenia danej działalności zdobyte albo dzięki odpowiedniemu wykształceniu, albo doświadczeniu nabytemu w pracy ze zwierzętami towarzyszącymi i
b. jeśli siedziba oraz wyposażenie użyte do prowadzenia działalności są zgodne z wymaganiami zawartymi w Artykule 4.
4. Odpowiedni organ powinien zadecydować na podstawie deklaracji czy warunki wymienione w paragrafie 3 są spełnione. Jeśli nie, ów organ powinien zalecić odpowiednie zmiany, a jeśli jest to konieczne dla dobra zwierząt powinien zakazać rozpoczęcia lub kontynuacji działalności.
5.Odpowiedni organ powinien zgodnie z państwową legislacją, kontrolować lub też nie, czy powyższe warunki są spełnione.
Artykuł 9 – Reklama, rozrywka, wystawy, konkursy i podobne imprezy
Zwierzęta towarzyszące nie powinny być używane w reklamach, rozrywce, wystawach, konkursach i innych imprezach tego typu, chyba że:
1. organizator stworzył odpowiednie warunki dla zwierząt towarzyszących – zgodne z wymaganiami z Artykułu 4, paragraf 2, i
2. zdrowie i dobro zwierząt nie są zagrożone
Żadne substancje, kuracje, ani urządzenia nie powinne być użyte w celu zwiększenia lub zmniejszenia naturalnych możliwości zwierzęcia:
1. podczas konkursów,
2. lub w każdej innej sytuacji, jeśli może to zagrozić zdrowiu lub dobru zwierzęcia.
Artykuł 10 – Operacje chirurgiczne
Operacje chirurgiczna mające na celu zmianę wyglądu zwierzęcia w celu innym niż lecznicze powinno być zabronione, a zwłaszcza:
a. przycinanie ogonów,
b. przycinanie uszu,
c. usuwanie pazurów
d. usuwanie kłów
Wyjątki od tych zakazów dopuszczalne są jedynie wtedy, jeśli:
a. weterynarz uważa procedury nie mające na celu leczenia za niezbędne z weterynaryjnego medycznego punktu widzenia lub mające na celu dobro zwierzęcia;
b. zapobiegają reprodukcji.
1. Operacje, podczas których zwierzę może odczuwać poważny ból powinny być wykonywane pod znieczuleniem aplikowanym tylko przez weterynarza lub pod jego kontrolą.
2. Operacje, podczas których znieczulenie nie jest konieczne mogą być przeprowadzane przez osoby uprawnione do tego w świetle państwowej legislacji.
Artykuł 11 – Uśmiercanie
Tylko weterynarz lub inna osoba kompetentna może uśmiercić zwierzę towarzyszące, poza sytuacjami nadzwyczajnymi, w których cierpienie zwierzęcia nie może zostać przerwane szybko przez weterynarza lub inną osobę kompetentną lub w innej sytuacji nadzwyczajnej określonej w państwowej legislacji. Uśmiercanie powinno się odbywać przy zapewnieniu minimalnego fizycznego i psychicznego cierpienia. Metody, oprócz sytuacji nadzwyczajnych, powinny być następujące:
a. powodująca natychmiastową utratę przytomności i śmierć, lub
b. zaczynajaca się głebokim znieczuleniem, po którym następuje działanie przyczyniające się do pewnej śmierci zwierzęcia.
Osoba odpowiedzialna za uśmiercenie zwierzęcia powinna upewnić się, iż zwierzę jest martwe, zanim dojdzie do pozbycia się zwłok
Następujące metody uśmiercania powinny zostać zabronione:
a. topienie lub inne metody polegające na duszeniu, jeśli nie spełnieją wymogów sformułowanych w subparagrafie 1.b;
b. użycie jakichkolwiek substancji trujących lub narkotyków, jeżeli ich dozowanie i aplikacja nie może być kontrolowane, tak aby uzyskać efekt opisany w paragrafie 1;
c. rażenie prądem, o ile nie powoduje natychmiastowej utraty przytomności.
ROZDZIAŁ III – DODATKOWE ŚRODKI WOBEC PSÓW BEZPAŃSKICH
Artykuł 12 – Redukcja ilości
Jeśli Strona uważa obecną ilość bezpańskich zwierząt za zbyt wysoką i stanowiącą problem, powinny zostać podjęte odpowiednie środki legislacyjne lub/i administracyjne mające na celu zmniejszenie liczby bezpańskich zwierząt bez konieczności zadawania zbędnego bólu, cierpienia lub stresu.
a. powyższe środki powinny zawierać następujace wymagania:
b. jeśli zwierzęta mają być złapane, powinno to się stać przy minimalnym poziomie stresu i bólu;
c. jeśli schwytane zwierzęta mają być przetrzymywane lub uśmiercone, musi się to stać zgodnie z wymogami tej Konwencji;
d. Strony powinny zastanowić się nad:
-zapewnieniem czytelnej identyfikacji zwierząt lub kotów metodą, która zapewni minimum bólu i stresu, np. tatuowanie oraz zapisywanie numerów w rejestrze wraz z danymi oraz adresami właścicieli;
– redukcja nieplanowanych hodowli kotów i psów poprzez promowanie sterylizacji tych zwierząt;
– zachęcanie znalazców bezpańskich psów lub kotów, by zgłaszali te fakty odpowiednim organom.
Artykuł 13 – Wyjątki dotyczące chwytania, posiadania i uśmiercania
Mogą być czynione jedynie jeśli są nie do uniknięcia w ramach narodowych programów kontroli dotyczących chorób.
ROZDZIAŁ IV – INFORMACJA I EDUKACJA
Artykuł 14 – Informacja i programy edukacyjne
Strony Konwencji zobowiązują się do wspierania rozwoju programów informacyjnych i edukacyjnych, mających na celu promowanie świadomości i wiedzy związanej z posiadaniem, hodowlą, handlem, tresurą zwierząt towarzyszących zgodnych z wymogami niniejszej Konwencji wśród organizacji oraz osób indywidualnych. W tych programach szczególna uwaga powinna zostać zwrócona na:
a. potrzebę przeprowadzania tresury zwierząt towarzyszących w celach komercyjnych lub wyczynowych tylko przez osobę posiadającą odpowiednią wiedzę i umiejętności;
b. potrzebę odradzania:
– dawania zwierząt towarzyszących jako prezentów osobom poniżej 16 roku życia bez wcześniej wyrażonej zgody rodziców lub innych prawnych opiekunów;
– dawania zwierząt towarzyszących jako nagród lub bonusów;
– nieplanowanej hodowli zwierząt towarzyszących
c. potencjalne negatywne konsekwencje dla zdrowia i dobra dzikich gatunków zwierząt, jeśli będą nabywane i przetrzymywane w roli zwierząt towarzyszących;
d. ryzyko nieodpowiedzialnego nabywania zwierząt towarzyszących, prowadzące do zwiększenia liczby zwierząt niechcianych lub porzucanych.
ROZDZIAŁ V – WIELOSTRONNE KONSULTACJE
Artykuł 15 – Wielostronne konsultacje
1. Strony zobowiązują się do odbywania wielostronnych konsultacji w ramach Rady Europy ( podczas pierwszych pięciu lat od wejścia Konwencji w Zycie oraz w sytuacjach, w których ponad połowa państw członkowskich będzie sobie tego życzyła) mających na celu zbadanie wdrażania wymogów Konwencji w życie oraz ewentualną potrzebę uzupełnienia wymogów. Powyższe konsultacje powinny odbywać się podczas spotkań organizowanych przez Sekretarza Generalnego Rady Europy.
2. Każda ze Stron ma prawo do powoływania reprezentanta, który będzie uczestniczył w powyższych konsultacjach. Każde z państw członkowskich Rady Europy, nie będące stroną niniejszej Konwencji, ma prawo do bycia reprezentowanym podczas konsultacji przez obserwatora, wyznaczonego przez dane państwo członkowskie.
3. Po odbyciu konsultacji, każda ze Stron powinna złożyć na ręce Komitetu Ministrów raport dotyczący odbytych konsultacji oraz funkcjonowania Konwencji, oraz jeśli uznają to za konieczne, propozycje poprawek do Artykułów 15-23 Konwencji.
4. Strony powinny nakreślić zasady odbywania się i procedury konsultacji.
ROZDZIAŁ VI – POPRAWKI
Artykuł 16 – Poprawki
1. Jakakolwiek poprawka do Artykułów 1-14 proponowana przez Stronę lub Komitet Ministrów powinna być z przedstawiona Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy i dalej przekazana wszystkim państwom członkowskim rady Europy, każdej innej Stronie, każdemu innemu Krajowi, zaproszonym do przystąpienia do Konwencji zgodnie z wymogami Artykułu 19.
2. Jakiekolwiek poprawki zaproponowane w zgodzie z wymaganiami wcześniejszego paragrafu powinny zostać uważnie przeanalizowane i przedyskutowane podczas wielostronnych konsultacji nie mniej niż dwa miesiące po przekazaniu tekstu poprawki przez Sekretarza Generalnego. Podczas konsultacji poprawka może zostać przyjęta większością 2/3 głosów.
3. Dwanaście miesięcy po przyjęciu poprawki podczas wielostronnych konsultacji, poprawka powinna wejść w życie, chyba że Strony postanowią inaczej.
ROZDZIAŁ VII – KOŃCOWE WARUNKI
Artykuł 17 – Podpis, ratyfikacja, zatwierdzenia, aprobata
Niniejsza Konwencja jest otwarta do podpisu przez państwa członkowski rady Europy. Podlega ratyfikacji, zatwierdzeniu i aprobacie. Instrumenty służące do ratyfikacji, zatwierdzenia i aprobaty znajdują się w gestii Sekretarza Generalnego Rady Europy.
Artykuł 18 – Wejście w życie
1. Niniejsze Konwencja wejdzie w życie pierwszego dnie miesiąca następującego po wyczerpaniu okresu sześciomiesięcznego upływającego od daty, gdy pierwsze cztery państwa czlonkowskie zadecydowały o związaniu się wymogami Konwencji zgodnie z Artkułem 17.
2. Odnośnie do innych państw członkowskich, które zadecydują o przystąpieniu do Konwencji, niniejsza Konwencja będzie wchodzić w życie po okresie sześciu miesięcy od złożenia w depozyt instrumentów ratyfikacji, zatwierdzenia i aprobaty.
Artykuł 19 – Przystąpienie państw nie będących członkami Rady Europy
1. Po wejściu w życie Konwencji, Komitet Ministrów Rady Europy może zaprosić do przystąpienia do Konwencji państwo nie będące członkiem rady Europy, na podstawie decyzji podjętej przez większość określoną w Artykule 20.d. Statutu Rady Europy i przez niejawne głosowanie reprezentantów państw członkowskich uprawnionych do zasiadania w Komitecie Ministrów.
2. Odnośnie państwa przystępującego do Konwencji, wejdzie ona w życie pierwszego dnie miesiąca następujacego po zakończeniu okresy sześciomiesięcznego liczonego od daty złożenia w depozyt u Sekretarza Generalnego Rady Europy instrumentów akcesyjnych.
Artykuł 20 – Klauzule terytorialne
1. Każdy Kraj, podczas składania podpisu lub w momencie oddania w depozyt instrumentów ratyfikacji, zatwierdzenia, aprobaty lub akcesji, może określić terytorium lub terytoria, na których niniejsza Konwencja będzie obowiązywać.
2. Każda ze Stron może w okresie póĽniejszym poprzez deklarację zaadresowaną do Sekretarza Generalnego rady Europy rozrzerzyć obowiązywanie niniejszej Konwencji na terytorium wymienione w deklaracji.
3. Każda z deklaracji opisanych powyżej może być również wycofana oprzez odpowiednią notę dostarczoną Sekretarzowi Generalnemu
Artykuł 21 – Zastrzeżenia
1. Każdy z Krajów może zadeklarować chęć ze skorzystania z jednego lub wiecej zastrzeżeń w stosunku do Artykułów 6 i 10, paragrafu 1, subparagrafu a. Żadne inne zastrzeżenia nie mogą być uczynione.
2. Strona, która dokonała zastrzeżenia zgodnie z powyższym paragrafem może je wycofać notyfikując o tym Sekretarza Generalnego rady Europy.
Artykuł 22 – Potępienie
Każda ze Stron może potępić niniejszą Konwencję poprzez odpowiednią notyfikację złożoną na ręce Sekretarza Generalnego.
Artykuł 23 – Notyfikacje
Sekretarz Generalny Rady Europy zawiadamia państwa członkowskie Rady Europy i inne państwa, które przystąpiły do Konwencji lub zostały do tego zaproszone, o:
a. złożeniu podpisu;
b. depozycie instrumentów ratyfikacji, zatwierdzenia, aprobaty lub przystąpienia;
c. dacie wejścia w życie tej Konwencji zgodnie z Artykułami 18, 19 i 20;
d. każdym innym akcie, notyfikacji lub komunikacji związanej z niniejszą Konwencją.
Wszyscy wiemy, że psy potrafią „mówić” – ale jak odczytać to, co chcą nam przekazać? Językiem ciała zwierzęta domowe nie tylko wyrażają własne potrzeby i uczucia, ale także komunikują się z człowiekiem.
Wyjątkowy przewodnik po psiej naturze, w którym autor, dr Stanley Coren, odtwarza historię ewolucji poszczególnych ras i pokazuje, które psy są wprost stworzone do dominacji lub wręcz agresji, a które do współpracy z ludźmi i do przyjaźni. Zabawna, zaskakująca i mądra książka, która pozwoli ci znaleźć kompana lub lepiej zrozumieć twojego czteronożnego przyjaciela.
Polecamy Państwu kolejną książkę wydaną przez fundację Psia Wachta. Porusza ona bardzo ważny temat związany ze wychowywaniem psów i mamy nadzieję, że przyczyni się do zmiany poglądów właścicieli i „tradycyjnych” szkoleniowców. Dziś ten, kto twierdzi, że psy próbują zająć w naszych rodzinach pozycję „wilka Alfa”, naraża się na śmieszność. Natomiast ten, kto w imię „dominowania” psa zastrasza go czy pozbawia podstawowych potrzeb, wystawia sobie świadectwo ignorancji i niekompetencji.
Psy całym sercem starają się sprostać oczekiwaniom swoich opiekunów. Wkładają dużo wysiłku w to, żeby zrozumieć, o co chodzi człowiekowi. Czy my, jako istoty inteligentniejsze, nie powinniśmy ułatwić im tego zadania? Patricia McConnell przekonuje, że wystarczą drobne zmiany w komunikatach, abyśmy mogli się z psami lepiej porozumiewać. Przepis na przyjaźń doskonałą? Tak, to jest możliwe!
No, nareszcie psy będą mogły przekonać się, jak niebywale bystrzy są ich właściciele. Odkrywając przed nami sekrety i ukryte znaczenia psiego języka, psycholog Stanley Coren pozwala nam nawiązać autentyczny dialog z mieszkającymi z nami pod jednym dachem psami.Lektura obowiązkowa dla wszystkich właścicieli psów….Ta książka może się okazać najważniejszą w waszej bibliotece.Poleca: Mój Pies
Pies, który w czasie spaceru ciągnie na smyczy, stwarza dyskomfort i zagrożenie w stosunku do otoczenia, do właściciela oraz do samego siebie. Przechodnie zaczynają się takiego psa bać, właściciel ryzykuje złamania kończyn, a sam pies – uszkodzenia kręgosłupa lub tchawicy. W psychice psa szarpnięcia zapisują się w postaci negatywnych skojarzeń co sprawia, że z czasem zaczyna on postrzegać miejsca, w które jest wyprowadzany, jako niebezpieczne. Przekładać się to może na ogólną lękliwość, w tym na problemy z zostawaniem samemu w domu, oraz na reakcje obronne, czyli agresję w stosunku do obcych psów i ludzi.
Jeśli jesteś właścicielem bojaźliwego psa, to wiesz, jak frustrujące bywa obserwowanie jego cierpienia, gdy nie masz pojęcia, jak mu pomóc. Głowa do góry! Wkrótce zdobędziesz cenne umiejętności, które pomogą ci zaradzić lękom ulubieńca.
Karen Pryor „Najpierw wytresuj kurczaka”: Nowe metody pozytywnego wzmacniania pożądanych zachowań, dzięki którym poradzisz sobie z kurczakiem, delfinem, psem, koniem, kotem, współmałżonkiem, a nawet z samym sobą.
O czym myślą psy? Jak postrzegają świat i to dziwne zwierzę – człowieka? Jak to jest czuć zapach ludzkiego smutku i mijającego czasu? Dlaczego nie da się nie pobiec za rowerzystą? Na te i wiele innych pytań odpowiada w swej książce dr Alexandra Horowitz. Autorka omija pułapkę antropomorfizacji, nie próbuje uczłowieczać psa na siłę, bada umysł zwierzęcia, które samo nie może o sobie niczego powiedzieć. Książka zawiera opisy najnowszych badań wskazujących na niezwykłe umiejętności czworonogów m.in. wyczuwania ludzkich nastrojów i wykrywania chorób, zanim zrobi to człowiek. Nie jest to podręcznik tresury, jednak wielbiciele psów znajdą w nim wiele wskazówek pozwalających na lepsze zrozumienie swych czworonożnych przyjaciół. Relacja z psem jest prawdopodobnie najbardziej fascynującą więzią, jaką człowiek może wytworzyć z przedstawicielem świata zwierząt. Psy kiedyś były dzikimi stworzeniami, z czasem stały się naszymi najwierniejszymi towarzyszami. Adaptacja do nowej sytuacji przekształciła ich ciała, mózgi i sposób zachowania. Nie należy jednak zapominać o tym, że psy na zawsze pozostaną obywatelami królestwa zwierząt , kochanymi, ale tajemniczymi przyjaciółmi.
Ta niezastąpiona książka, zawierająca praktyczne porady profesjonalnych szkoleniowców, pozwoli ci szybko, skutecznie i w humanitarny sposób rozwiązać 100 najpospolitszych psich problemów. – Idealny przewodnik dla właścicieli psów wziętych ze schroniska lub innych, których przeszłość jest nieznana, a także rozbrykanych młodzików, którym należy się dobry start – Znajdziesz tu opisane krok po kroku metody bezpiecznego szkolenia psa, w tym szkolenie klikerowe i masaż TTouch – Wszystkie zaproponowane rozwiązania są niekłopotliwe i łatwe w zastosowaniu. Dzięki nim Twój pies będzie szczęśliwszy i bardziej posłuszny.
Tysiące psów uznaje się za beztalencia tylko dlatego, że nie chciały, lub nie potrafiły nauczyć się poleceń właścicieli. O niektórych mówi się nawet, że są niezrównoważone psychicznie, a orzeka się to na podstawie zachowań, które przecież nakazuje im ich psia natura! Szczekanie, gryzienie, obwąchiwanie i obskakiwanie ludzi, a nawet walki z innymi psami, to dla naszych czworonożnych przyjaciół zachowania równie naturalne, jak merdanie ogonem czy zakopywanie kości. Zadaniem człowieka jest ułożenie psa i takie wpłynięcie na jego zachowania, aby nie przeszkadzały one ludziom, i były możliwe do zaakceptowania w naszej kulturze. Niestety, pies postępujący zgodnie z zasadami właściwymi jego gatunkowi, często popada w konflikt z normami ustanowionymi przez ludzi. Nie czyniąc więc w jego mniemaniu niczego złego, naraża się na niezrozumienie, odrzucenie, a nawet i fizyczną przemoc ze strony człowieka. Trudno chyba o bardziej dramatyczny przykład „zderzenia kultur”!
Ta niezwykła książka w przystępny sposób omawia problemy dotyczące zaskakujących często zachowań, z jakimi mogą spotkać się właściciele psów. Niektóre z nich mogą wynikać z błędów wychowawczych ze strony właściciela, czy z niewłaściwej socjalizacji, a inne mają podłoże psychiczne.
Pies – zachowanie, żywienie i zdrowie to jedna z nielicznych publikacji na polskim rynku, która jest wyczerpującym źródłem informacji na temat utrzymania psa. Książka napisana przez lekarza weterynarii, będącego jednocześnie behawiorystą i żywieniowcem, stanowi doskonałe kompendium wiedzy zarówno dla lekarzy weterynarii zajmujących się leczeniem psów, jak i dla właścicieli, kynologów, hodowców i szkoleniowców.
Naukowe podstawy szkolenia pozytywnego Psia mowa ciała i jej wykorzystanie w tresurze Skuteczne ćwiczenia dla psa Twój pies notorycznie ciągnie cię na smyczy. Ciągle szczeka. Ucieka, szaleje w obecności innych psów i szarpie za nogawki biegające dzieci. STOP! Nie używaj wobec niego siły i przymusu! Dzięki szkoleniu pozytywnemu nie tylko oduczysz swojego pupila wszystkich uciążliwych zachowań, ale też nawiążesz z nim silną więź i zyskasz prawdziwego czworonożnego przyjaciela. Z tego doskonałego poradnika zawodowej treserki dowiesz się m.in.: – na czym polega warunkowanie i jak je wykorzystać w szkoleniu, – jak eliminować niepożądane i wpajać dobre zachowania za pomocą różnych systemów wzmocnień; – jakie są zasady psiej etykiety przy drzwiach wyjściowych, podczas jedzenia, spaceru i przebywania w domu oraz jak na stałe zaznajomić z nimi psa. Książka ta oferuje ci: – praktyczne rady na temat uczenia psa odpowiednich zachowań i manier (np. grzeczne chodzenie na smyczy, spokój w obecności obcych ludzi i innych psów, wykonywanie poleceń „Waruj”, „Siad’, „Leżeć”,”Zostań”); – rozpisane na małe kroki ćwiczenia z psem i trzytygodniowy plan szkolenia; – porady, jak wprowadzić czworonoga do domu i nauczyć przebywania z małymi dziećmi. Pamela Dennison jest właścicielką firmy Positive Motivation Dog Training. Od lat polega wyłącznie na metodach szkolenia pozytywnego i mimo niestosowania kar odnosi znaczące sukcesy w tresurze zarówno agresywnych, jak i przyjacielskich psów. Pisze artykuły do czasopisma ?Clicker Journal? i jest autorką m.in. książki Bringing Light to Shadow: A Story of a Recovering Aggressive Dog. Należy do znanych amerykańskich stowarzyszeń kynologicznych.
Autorzy pokazują, jak bez przemocy, w prosty sposób, możesz przechytrzyć i wychować swojego psa. Okazuje się, że wystarczy użyć naszych szarych komórek… Z książki dowiesz się, jak zrozumieć psa, jak go szkolić i jak rozwiązywać problemy, a w szczególności jak radzić sobie z psem nadpobudliwym, brudzącym w domu lub agresywnym. Kiedy uda ci się przechytrzyć psa, oduczysz go ciągnięcia na smyczy, wskakiwania na ludzi, niszczenia mebli i uciążliwego szczekania.
Pełna donośnego szczekania, niesamowitego ciepła i humoru opowieść, w sam raz na długie, zimowe wieczory… O tym, jak niespodziewane wydarzenia mogą zmienić nasze życie – na lepsze. O ludziach i zwierzętach, często w równym stopniu zagubionych i skrzywdzonych przez los. I o tym, że ich szansa na szczęście często znajduje się na wyciągnięcie ręki.
„Mój pies jest tak mądry, że tylko mówić nie umie” – jakże często zdanie to pada z ust ludzi, którym wydaje się, że doskonale znają swojego pupila.Tymczasem nic bardziej błędnego – nasz pies amówia! Wprawdzie nie w znaczeniu werbalnym, za to posiada wrodzona’ umiejętność posługiwania się rozwiniętym systemem sygnałów mowy ciała. za ich pomocą komunikuje się nie tylko z innymi psami, ale również z istotami spoza swojego gatunku. znajomość sygnałów uspokajających, jak je nazwa a Turid, ułatwi nam wzajemne zrozumienie, nie tylko na placu szkoleniowym, ale przede wszystkim w życiu codziennym. Pozwoli nam poznać pasjonujący świat psów.
W książce Tajemnice psiego umysłu autor odpowiada na wiele nurtujących pytań dotyczących słuchu, węchu, czucia, smaku, a także osobowości, świadomości i u miejętności psów. Opowiada o tym, przytaczając wiele ciekawych anegdot i przedstawiając wyniki badań naukowych. W wyniku swoich obserwacji dochodzi do wielu interesujących wniosków.
Istotą, z którą Dean Koontz spędzał najwięcej czasu, leżąc na podłodze i wymieniając zakochane spojrzenia, był niezwykły pies o imieniu Trixie. Pies, który wiedział wszystko o radości życia, cierpliwości, sile uczuć i spokoju ducha… a czego nie wiedział, tego prawdopodobnie wiedzieć nie warto. Autobiografia Koontza, niechętnie mówiącego o sobie publicznie, ukazuje nieznaną dotąd stronę osobowości pisarza. Przemawiając do wszystkich, którzy szanują zwierzęta, wierzą w ich niezbywalne prawa i opłakują rozstanie z nimi nie inaczej niż śmierć najbliższych, autor z poczuciem humoru, ale i niezwykłą delikatnością kreśli intymny, wnikliwy i dający do myślenia podwójny portret: człowieka i psa w nieustannie pogłębiającej się więzi. Kiedy golden retrieverka Koontza umarła, pogrążony w żałobie pisarz długo czuł ogromny smutek. Jak napisał w dedykacji dla swojej żony, cierpienie okazało się tak wielkie, ponieważ poprzedzające je szczęście było jeszcze większe.
Bardzo długo czekałem na polskie tłumaczenie jednej z najlepszych na świecie książek o zachowaniach agresywnych u psów. W swojej praktyce behawiorysty i trenera spotykam się z bezsilnością właścicieli takich psów, a także z bezradnością tych lekarzy, którzy nie widzą innego rozwiązania niż eutanazja. Ta książka zrewolucjonizuje podejście do rozwiązywania problemów agresji u psów. Jej autor, wybitny specjalista, opisuje nie tylko przyczyny i typologię agresji, ale przede wszystkim ujmuje problemowe zachowania w kontekście funkcjonowania psa w rodzinie i środowisku oraz omawia konkretne metody zapobiegania zachowaniom agresywnym i zalecaną terapię. Książka jest wartościowym przewodnikiem dla praktyków, a zwłaszcza dla lekarzy weterynarii i behawiorystów oraz właścicieli agresywnych psów. Proponowany przez Jamesa O’Heare’a sposób radzenia sobie z przypadkami agresji ułatwi właścicielom psów przezwyciężanie problemów i odnowienie więzi z psem.
Dobrze wychowany i szczęśliwy pies, czyli:
Patricia McConnell z talentem łączy w swej książce najnowsze odkrycia naukowe z osobistymi doświadczeniami, po to, aby jak najlepiej opisać życie emocjonalne psów. Dowiadujemy się, jak funkcjonuje psi umysł, jak lepiej zrozumieć te zwierzęta i jak z nimi współpracować.
Zrozumieć zwierzęta Temple Grandin to książka stanowiąca niezwykłe świadectwo osoby z autyzmem, która potrafi wyjaśnić, co czują i jak myślą zwierzęta. Autorka połączyła doświadczenia zawodowe i osobiste, zyskując tym samym zupełnie wyjątkową perspektywę. Dzięki niej dowiadujemy się, skąd biorą się ból, strach, agresja, miłość, przyjaźń, a nawet niezwykłe właściwości naszych czworonożnych i pierzastych przyjaciół. Grandin jest wspaniałym przewodnikiem po świecie zwierząt. Nikt tak jak ona nie potrafi zrozumieć ich emocji, a co więcej – przetłumaczyć tego na klarowny i zrozumiały język.
Temple Grandin ma niezwykły dar wnikania w życie wewnętrzne zwierząt. Nie tylko z racji wykształcenia (zdobyła tytuł doktora nauk o zwierzętach na uniwersytecie w Colorado), ale również dlatego, że jest osobą dotkniętą autyzmem. Jak sama mówi, doświadczenie tej choroby uczyniło jej codzienne życie niezwykle trudnym, ale pozwoliło za to na lepsze rozumienie zwierząt. W swojej najnowszej książce skoncentrowała się na specyficznym sposobie odczuwania wybranych zwierząt, by odpowiedzieć na ważne pytanie dotyczące ich emocjonalnej natury.Czy psy są szczęśliwe, gdy zostawiamy je samotne na większość dnia? Czy lew, który stąpa cały dzień po wybiegu w zoo, jest zasmucony? Czy da się wytresować kota? Dlaczego gryzonie lubią ryć dziury? W jaki sposób możemy uchronić nasze pupile przed paniką związaną z wizytą u weterynarza? Temple Grandin wyjaśnia nie tylko, jak zaspokoić potrzeby emocjonalne psów, kotów, koni czy zwierząt hodowlanych, ale także wskazuje na to, w jaki sposób możemy zapewnić im najlepsze warunki do rozwoju, a co za tym idzie – co zrobić, aby zobaczyć w ich oczach szczęście.
